Carillony i muzyka carillonowa dawnego Gdańska

Książka Danuty Popinigis Carillony i muzyka carillonowa dawnego Gdańska jest gruntownym opracowaniem różnorodnych zagadnień związanych z gdańskimi carillonami historycznymi – pierwszym o tak szerokim zakresie, opartym na bogatym materiale źródłowym w dużej mierze nie przedstawianym dotychczas.

Carillony, czyli zespoły grających dzwonów, pojawiły się w Gdańsku jako efekt długofalowych, różnorodnych procesów społecznych, kulturowych i politycznych. Opisanie ich dziejów i muzyki, jaką grały, pozwala przypomnieć o silnych związkach łączących miasto z innymi ośrodkami zachodnioeuropejskimi, głównie niderlandzkimi, skąd wywodzą się carillony, i o tym, że carillony były trwałem elementem gdańskiej kultury muzycznej, specyficznym dla miasta – tym cenniejszym, że nieobecnym w innych ośrodkach Rzeczypospolitej.

Historia carillonów w Gdańsku liczy przeszło 450 lat. Pierwszy zespół grających dzwonów zbudowano w 1561 roku w wieży ratusza Głównego Miasta. Składał się 14 dzwonów i był automatem muzycznym. Później powstał carillon w kościele św. Katarzyny na Starym Mieście. W 1738 roku zbudowano tam instrument o 35 dzwonach, który posiadał klawiaturę do gry ręcznej i mechanizm do gry automatycznej. Trzeci zespół grających dzwonów zawieszono w Gdańsku w 1939 roku w wieży schroniska młodzieżowego na Biskupiej Górce.

W czasie drugiej wojny światowej carillony ratusza Głównego Miasta i kościoła św. Katarzyny zamilkły. W 1942 roku rozmontowano i wywieziono z miasta dzwony staromiejskiego instrumentu. W marcu 1945 roku zniszczeniu uległ automat ratusza Głównego Miasta. Wojnę przetrwał tylko carillon na Biskupiej Górce, lecz nie uruchomiono go. Dzwony w 1970 roku przeniesiono do wieży ratusza Głównego Miasta i utworzono z nich carillon automatyczny, który działał do 1990 roku.

Książka składa się z dwóch części. Pierwszą część Autorka poświęciła historii gdańskich carillonów, drugą – muzyce. Pracę rozpoczęła wstępem, w którym podjęła dyskusję na temat definiowania pojęcia „carillon” i terminologii używanej w polskim piśmiennictwie a zakończyła refleksją na temat krajobrazu dźwiękowego miasta, znaczonego przez wieku dźwiękami carillonów.

W pierwszej części skoncentrowała się na kilku zagadnieniach: okolicznościach powstania kolejnych automatów i instrumentów, procedurze zamawiania dzwonów oraz na procesie budowy carillonów. Opisała dzwony, mechanizmy do gry automatycznej i ręcznej (koncertowej) a także przekazała informacje o ludwisarzach i twórcach mechanizmów. Dalej zrelacjonowała podstawową funkcję staromiejskiego i ratuszowego automatu, jakim było odmierzanie czasu, oraz ich drugie zadanie, polegające na sygnalizowaniu różnorodnych wydarzeń społeczno-politycznych rozgrywających się w Gdańsku i w innych miastach Rzeczypospolitej takich jak: wybory do Rad Głównego i Starego Miasta, rozpoczęcie i zakończenie Jarmarku św. Dominika, wizyty królów i dworów królewskich, wybór króla, śmierci monarchy, wygrane bitwy i zawarte rozejmy oraz śmierć i pochówek przedstawicieli władz miasta jak również członków ich rodzin. Opisane zostało również regularne i okazjonalne koncertowanie na carillonie kościoła św. Katarzyny.

W dalszej kolejności Autorka zaprezentowała ustawiaczy ratuszowych dzwonów (Glockenstellers) i staromiejskich carillonistów (Glockenists). Do 1945 roku funkcje te pełniło ponad trzydziestu muzyków różnej specjalności (głównie organistów) i kilku zegarmistrzów. Tam, gdzie było to możliwe, Autorka uszczegółowiła ich dane biograficzne oraz czas zatrudnienia. Spojrzenie na dzieje ratuszowego automatu oraz staromiejskiego instrumentu przez pryzmat losów ustawiaczy i carillonistów, pozwoliło jej na przeanalizowanie zagadnień związanych z zarządzaniem, utrzymywaniem i finansowaniem obu gdańskich carillonów.

Druga część książki została poświęcona muzyce ratuszowego automatu i carillonu kościoła św. Katarzyny. Do jej charakterystyki Autorce posłużyły przede wszystkim istniejące rękopisy muzyczne, ale również informacje na temat repertuaru gdańskich carillonów, które podała analizując zachowane roczne spisy tego, co grały dzwony oraz na podstawie anonsów prasowym zamieszczanych od 1907 roku w lokalnej prasie.

Muzykę automatu ratusza Głównego Miasta rejestruje pięć manuskryptów: trzy tabulatury Theodora Friedricha Gülicha, datowane na okres od 1769 do 1776 roku, tabulatura Paula Friedricha Knaacka, powstała w latach 1808–1812 i rękopis Carla Antona Kaschlinskiego z 1861 roku. Warto zauważyć, że gdańskie tabulatury zapisane są w unikatowej notacji. W zbiorach na ratuszowy automat znajduje się w sumie 659 utworów. Muzykę na carillon kościoła św. Katarzyny przedstawia tylko jeden rękopis, a mianowicie manuskrypt z 1784 roku, który zawiera 260 kompozycji Johanna Ephraima Eggerta.

Utwory zapisane w zachowanych rękopisach to wyłącznie opracowania pieśni protestanckich. Przedstawiają mniej lub bardziej rozbudowaną strukturę muzyczną: skromną w przypadku utworów na czternastodzwonny automat ratusza Głównego Miasta i znacznie bogatszą, gdy chodzi o kompozycje na trzydziestopięciodzwonny instrument kościoła św. Katarzyny.

Ograniczenie repertuaru gdańskich carillonów wyłącznie do jednego typu muzyki, a mianowicie do pieśni protestanckiej, stanowiło przez stulecia charakterystyczną cechę ich gry. Na początku XX wieku na bębnach mechanizmów zaczęto wprawdzie ustawiać pieśni niereligijne, ale ponieważ zdarzało się to zbyt często, więc nie wpłynęło w zasadniczy sposób na kształt programu gry gdańskich dzwonów. W okresie, gdy działały gdańskie carillony (1561–1945), pieśń protestancka stanowiła zatem niezmienny komponent krajobrazu dźwiękowego Gdańska, będąc jednocześnie rozpoznawalnym znakiem religijnej identyfikacji miasta.